Etik Dışı Davranışlar

Etik dışı davranış olarak nitelendirilen bu davranışlar bilimsel araştırmaların zarar görmesine neden olan/olabilecek birtakım tutum ve tavrı ifade eder. Aynı bilgilerin birden fazla kişi tarafından paylaşılması veya yayımlanması, yeterli yetkinliğe sahip olmayan kişilerin “başkalarının emeği ile” çalışma sunması vb. birçok sorunu beraberinde getirecektir.

Aşırma (İntihal/Plagiarism) İntihal (aşırma) kavramı, başka araştırmacıların emek harcayarak oluşturduğu bilimsel çalışmaların/ürünlerin kısmen ya da tamamen alınıp kendi eseriymiş gibi gösterilmesi, başkasına ait düşünce ve ideolojilerin kendi fikriymiş gibi sunulması sonucu ortaya çıkan haksız durumdur. Kendi içerisinde gruplara ayırmak mümkündür (Padem H., vd., 2012, s.133):

i.Kopyalama: “Başkasının emek vererek oluşturduğu bilimsel ürünlerin kopyalama/çoğaltma yoluyla bir kısmının veya tamamının alınarak kendi ürünü gibi sunmak/göstermek” şeklinde tanımlanabilir. Az bir kısmının alınmış olması işlenen suçu azaltmaz; gerek tek harf olsun gerek tüm araştırma verileri olsun yapılan “hırsızlık” aynı sayılabilir. Orijinal kaynak ve araştırma verilerine gerek kalmayacak şekilde yapılan alıntı, kopyalamanın aşırılığı için bir ölçüt kabul edilebilir.

ii. Değiştirerek yazma: Başkalarına ait bilimsel çalışmaların cümleleri üzerinde değişiklik yapılarak kendisine aitmiş gibi gösterilmesi durumunda ortaya çıkan intihaldir. Akademisyenliğe yeni başlayan kişilerin ağırlıklı olarak tercih ettikleri intihal türüdür.

iii. Bilimsel bilgi/veri ve düşünce hırsızlığı: Herhangi bir araştırmacıya ait düşüncelerin, o kişiye ait araştırma verilerinin, kaynak göstermeksizin ve o araştırmacının bilgisi dışında kullanılması durumunda ortaya çıkan intihal türüdür.

iv. Kendi kendini intihal: Kişinin daha önce hazırlamış olduğu bilimsel çalışmalara ait bilgileri, atıf yapmadan ya da kaynak göstermeden kullanması durumunda ortaya çıkan intihaldir. Bu bilgilerin kendine ait olması durumun farklı olması anlamına gelemez çünkü aynı bilgilerle yeni bir ürün sunmak, eski bir ürünü yeniymiş gibi göstermek anlamına gelir. Bu tercih edilen bir durum olmamakla beraber, kaynak göstermek şartıyla, maksimum %30 alıntı olacak şekilde, eski verilerden yararlanılabilir.

Özenç Uçak & Birinci (2008) intihalleri kaynak gösterilerek yapılan (dipnotun unutulması, kasıtsız olarak yanlış kaynak gösterilmesi, kaynağın belirli kısımlarında atıf yapılım kalan kısmın kendisine aitmiş gibi gösterilmesi vb.) ve kaynak gösterilmeden yapılan (tüm bilginin başka kaynaktan birebir alınması, farklı birçok kaynaktan toplanan bilginin kendisine aitmiş gibi sunulması vb.) intihaller olarak iki grupta incelemiştir.

Uydurma/Sahtecilik: (Fabrication) Etik olmayan davranışlardan biri olan uydurma kavramı “var olmayan verileri gerçekmiş gibi göstermek” durumunu ifade eder. Ortada herhangi bir bilimsel veri yokken, masa başında yazılan verilerin, bilimsel bir araştırma, bir deney ürünü gibi gösterilmesi durumudur (Padem H., vd., 2012, s.134).

Çarpıtma/Saptırma: (Falsification) Çarpıtma ya da saptırma olarak adlandırılan bu etik dışı davranış, kullanılmamış bir yöntemin kullanılmış gibi gösterilmesi, bilgilere ekleme/çıkarma yapılarak amacından saptırılması, başkalarına ait bilgiler üzerinde oynanarak kendine ait bir çalışmaymış gibi gösterilmesi durumudur. Bilimsel verilere ilişkin bu çarpıtma durumunu İnci (2015, s.289) şu şekilde sıralamaktadır: 

Bilimsel çalışma sonu elde edilen veriler üzerinde değişiklik yapılması.

Bilimsel araştırma sırasında kullanılmayan malzeme ve gereçlerin varmış gibi; kullanılmayan yöntem ve tekniklerin de kullanılmış gibi gösterilmesi.  Bilimsel çalışma, araştırma, deney sonuçlarının çarpıtılması/kasten değiştirilmesi

Bilimsel araştırmanın hipotezi ile uyuşmayan bilgilerin araştırmaya dâhil edilmemesi.

Bilimsel çalışmaların yapılma amacından farklı bir amaca hizmet edecek şekilde orijinalinden farklı olarak aktarılması/sunulması.

Duplikasyon: Duplikasyon kavramı aynı bilimsel çalışmanın birden fazla dergiye gönderilmesi, daha önce yayınlanmış bir araştırmanın farklı dillerde (editör izni olmadan) yeniden yayınlanması durumlarını ifade eder (Padem H., vd., 2012, s.135).

Bölme/dilimleme: Herhangi bir bilimsel araştırmanın, içeriğinin bütünlüğüne zarar verilecek şekilde bölünerek, her bir bölümünün farklı zamanlarda yapılmış çalışmalar gibi gösterilmesi ya da her bir parçanın aynı tarihte farklı kaynaklarda yayınlaması sonucu gerçekleşen etik dışı bir davranıştır (Padem H., vd., 2012, s.136).

Hayali/Haksız Yazarlık Haksız yazarlık: “yapılan bilimsel araştırmaya yönelik hiçbir çalışması, katkısı, emeği olmayan kişilerin isimlerinin o çalışmayı/araştırmayı yapan kişilerle birlikte yer alması durumu” şeklinde tanımlanabilir (Padem H., vd., 2012, s.136)

Ayrıca Padem H., vd., (2012, s.136-137) ve Bülbül (2004) diğer etik dışı durumları şu şekilde sıralamaktadır: 

Bilimsel araştırmayı hazırlayan kişinin, bu araştırmayla alakası olmayan bir başka kişiyi araştırma grubuna dâhil etmesi.

Aştırma grubunda yer almayan bir kişinin para karşılığında hazır bir araştırmanın veya çalışmanın kadrosuna dâhil edilmesi.  Birbirinden bağımsız çalışma yapan birkaç kişinin, yaptığı çalışmalara birbirilerinin  isimlerini yazarak listelerini kabartmak istemeleri. 

Araştırmayı/çalışmayı hazırlayan kişilerin, (genelde yüksek lisans ve doktora öğrencileri) derslerine giren akademisyenin adını yazmak durumunda kalmaları. 

Gerekli resmi prosedür tamamlanmadan insanlar ve hayvanlar üzerinde deneyler yapılması.

Atıfların taraflı yapılması (ağırlıklı olarak kendi kaynaklarına atıf yapılması).

Kullanılacak kaynak seçiminde tarafsız olunmaması (yapılan çalışmayı olumlu yönde destekleyen verilerden yararlanılması, olumsuz olanların göz ardı edilmesi).

 Yayınlanacak olan çalışmanın kalitesine bakılmaksızın çıkar ilişkisi doğrultusunda yayınlanması (daha iyi bir çalışmanın yayınlanmayıp çıkar ilişkisi olan kişinin hazırladığı çalışmanın yayınına öncelik verilmesi).

Doğru hazırlanmış bir bilimsel çalışma/araştırma incelendiğinde, yukarıda anlatılan etik ihlallerin yapılmadığı, alıntıların kaynak gösterilerek ve atıfta bulunarak kullanıldığı görülebilir. Bilimsel bir yayın doğru veriler toplanarak oluşturulur ve araştırıcı bilgileri eksiksiz aktarır. Çalışmaya ait veriler toplanırken araştırıcı siyasi düşüncesini, dini inancını ve şahsi menfaatlerini dışarıda tutar, tarafsız bir ürün ortaya çıkarır. Yayınlanan çalışmada okuyan her bireyin erişebileceği kaynaklar kullanır ve emeği geçen her şahsın ismi belirtilir (yazar listesine eklenir ya da teşekkür edilerek belirtilir) (İnci, 2015, s.285).

Hasan Uğurlu

Kaynakça : Ahi Evran Akademi Sosyal Bilimler Dergisi C.1 S.1 (2020), sf. 70-73